Z historii
Początki Książnicy Podlaskiej sięgają 1910 roku, kiedy to w domu Kempnera przy ulicy Niemieckiej znalazła siedzibę nowo utworzona Biblioteka Miejska w Białymstoku. Dzięki staraniom Towarzystwa ds. Zakładania i Utrzymywania Bibliotek Publicznych 1 lipca 1910 roku otwarto czytelnię, a rok później wypożyczalnię. Była to biblioteka o charakterze publicznym. Utrzymywano ją z funduszy społecznych, składek członkowskich, odpłatności za korzystanie ze zbiorów, dochodów z zabaw organizowanych przez bibliotekę w ogrodzie miejskim i dotacji samorządu miejskiego.
Na księgozbiór biblioteki złożyły się m.in.: zbiory Publicznej Biblioteki oraz Czytelni Społeczna Korzyść – założonej jeszcze w 1892 roku - i częściowo, jako depozyt, zbiory Towarzystwa Miłośników Sztuki Dramatycznej i Muzycznej Muza. W 1912 roku w bibliotece było dostępnych ponad 4 tysiące tomów w językach: polskim, rosyjskim, niemieckim, hebrajskim i jidisz. Beletrystyka stanowiła 65% zbiorów. Czytelnia dysponowała 33 dziennikami i czasopismami.
W latach I wojny światowej zbiory biblioteki uległy rozproszeniu. Reaktywowaniem książnicy zajęła się, zaraz po wyjściu Niemców w 1919 roku, grupa działaczy, wywodząca się ze społeczności białostockiego partykularza, skupiona wokół Polskiego Towarzystwa Popierania Prasy i Czytelnictwa, powstałego z inicjatywy mec. Władysława Olszyńskiego.
Miejska Biblioteka Publiczna, zlokalizowana przy ulicy Kilińskiego 1, otwarta uroczyście 23 maja 1920 roku miała być „bastionem polskości”. Gromadzono w niej książki wyłącznie w języku polskim. Początkowo czytelnicy mieli do dyspozycji ok 3000 tomów, które po roku podwoiły swoją liczbę. Korzystanie z nich było odpłatne, podobnie jak przed wojną.
Na stanowisko dyrektora Biblioteki Publicznej Zarząd Miasta Białystok powołał Franciszka Ludwika Engelberta Glińskiego, który jeszcze przed wojną zaangażował się w pracę oświatową. Pierwszy okres funkcjonowania biblioteki upłynął pod znakiem gromadzenia kolekcji bibliotecznej i tworzenia podstawowych regulacji w zakresie świadczonych usług. Gliński pracował w bibliotece z zaangażowaniem i oddaniem do śmierci (22 listopada 1926 roku).
Od 1 sierpnia 1927 roku kierował biblioteką Mikołaj Dzikowski, który trafił do Białegostoku z Biblioteki Uniwersyteckiej w Wilnie. Kierując białostocką książnicą niespełna dwa lata, zorganizował dział czasopism, czytelnię i odrębny magazyn, a także założył katalogi - alfabetyczny i rzeczowy oraz inwentarz.
Kierowanie największym zbiorem książek polskich w Białymstoku u progu wielkiego kryzysu gospodarczego w 1929 roku przypadło w udziale Filipowi Echeńskiemu, znanemu już wówczas w mieście nauczycielowi i działaczowi oświatowemu. Mimo trudności finansowych w bibliotece przybywało książek, otwarto nową czytelnię i pracownię naukową, wydano katalog nowo nabytych książek i czasopism dostępnych w czytelni. W latach trzydziestych uruchomiono pierwsze biblioteki ruchome oraz pierwsze rejonowe biblioteki publiczne na przedmieściach. Biblioteka Miejska wywierała znaczny wpływ na tempo przemian kulturalnych, zachodzących w międzywojennym Białymstoku.
Po zajęciu miasta, we wrześniu 1939 roku, władze bolszewickie szybko przystąpiły do sowietyzacji wszystkich dziedzin życia społecznego, której celem było odizolowanie ludności od wszystkich źródeł informacji, z których można by było dowiedzieć się o rzeczywistej sytuacji w kraju i za granicą. Publiczną Bibliotekę Miejską przemianowano na Bibliotekę Obwodową im. Gorkiego. Rozpoczęto usuwanie „nieprawomyślnych” wydawnictw i powtórne inwentaryzowanie zbiorów. W wyniku tego z 30-tysięcznego księgozbioru w języku polskim została zaledwie połowa.
Po ponownym wkroczeniu wojsk niemieckich biblioteka była czynna dwa miesiące, by w październiku 1941 roku ulec niemal całkowitej zagładzie. Najbardziej wartościowe zbiory, zgromadzone w międzyczasie, pochodzące z likwidowanych szkół, księgarni radzieckich, instytucji społecznych oraz opuszczonych domów zostały zagrabione przez Niemców i wywiezione do Królewca. Pozostałe książki zmagazynowano w piwnicach Teatru Palace, gdzie niszczyła je wilgoć i kurz.
10 sierpnia 1944 roku przystąpiono do przewożenia książek z piwnic Teatru Miejskiego do kamienicy przy ulicy Orzeszkowej 15, przeznaczonej na bibliotekę. Dzięki sumiennej pracy zespołu kierowanego przez bibliofila Władysława Wójcika, już pod koniec miesiąca otwarto czytelnię, zaś na początku października wypożyczalnię. Na początku 1945 roku z wypożyczalni korzystało 454 czytelników, zaś księgozbiór liczył 50 000 tomów nieskatalogowanych książek. Mimo wielu trudności, braku odpowiednio wykształconego i stale zmieniającego się personelu oraz kadry kierowniczej, biblioteka rozwijała się. Kolejnymi kierownikami byli: Stanisława Łaniewska, dr Michał Ambros, Helena Stasiak. W styczniu 1949 roku powstały cztery filie biblioteczne - przy ulicy Wiatrakowej, Mazowieckiej, Traugutta i Pułaskiego. Rok później powstał Oddział dla Dzieci i Młodzieży. Zatrudnieni bibliotekarze rozpoczęli dokształcanie. Na początku lat pięćdziesiątych zdobywali kwalifikacje zawodowe na kursach dwustopniowych w Państwowym Ośrodku Kształcenia Kadr Bibliotekarskich w Jarocinie.
W kolejnych latach rozbudowywano sieć filii i punktów bibliotecznych. W 1954 roku, w wyniku połączenia z działającą od 1950 roku Wojewódzką Biblioteką Publiczną, powstała Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Białymstoku, której dyrektorem została Alfreda Romanowska, a następnie Władysław Malewski. W wyniku reorganizacji powstały działy: organizacyjno-administracyjny, gromadzenia i opracowania zbiorów, udostępniania zbiorów oraz instrukcyjno-metodyczny. W 1956 roku bibliotekę przeniesiono do nowo odrestaurowanego budynku przy ulicy Kilińskiego 16. Mimo, że pod koniec lat pięćdziesiątych Białostocczyzna była jednym z najmniej kulturowo aktywnych województw, to w bibliotece przypadała 1 książka na jednego mieszkańca miasta Białegostoku. Od roku 1958 czytelnicy mogli korzystać z oferty wypożyczeń międzybibliotecznych. Praca biblioteki została dostrzeżona i doceniona w 1962 roku. I Krajowa Narada Przyjaciół Książek przyznała Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Białymstoku I miejsce w Polsce w dziedzinie upowszechniania czytelnictwa, nagradzając ją samochodem osobowym marki Warszawa.
Statut z 1975 roku nadaje bibliotece nazwę Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej, kierującej pracą bibliotek miejskich i bibliotek publicznych w okolicach Białegostoku. Biblioteki, działające w dotychczasowych ośrodkach powiatowych, otrzymały uprawnienia do sprawowania nadzoru merytorycznego nad przydzielonymi im placówkami gminnymi, tworząc 8 rejonów bibliotecznych.
Dzieje biblioteki to także jej kolejni dyrektorzy. Od 1 października 1969 roku - Stefan Asanowicz, któremu przypadło w udziale otwarcie powołanego przy bibliotece, w październiku 1975 roku, Policealnego Studium Bibliotekarskiego Zaocznego – filii Centrum Ustawicznego Kształcenia Bibliotekarzy w Warszawie. Z dniem 1 października 1978 roku dyrektorem został Zbigniew Dąbrowski, zaś od 15 października 1983 roku, przez 15 lat, kierowała biblioteką Walentyna Siniakowicz.
23 października 1986 roku odbyła się uroczystość nadania Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Białymstoku imienia Łukasza Górnickiego - bibliotekarza Zygmunta Augusta, pisarza, starosty tykocińskiego i wasilkowskiego. W 1989 roku, jako w jednej z pierwszych bibliotek publicznych w Polsce, rozpoczęto proces komputeryzacji procesów bibliotecznych, od zainstalowania oprogramowania do obsługi wypożyczalni, a rok później - programu komputerowego Katalog.
W latach 1991 oraz 1993 w Białymstoku odbyły się I i II Ogólnopolska Konferencja pt. Automatyzacja bibliotek publicznych. Praktyczne aspekty, którą zorganizowała Wojewódzka Biblioteka Publiczna wspólnie z Zarządem Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
Na mocy Ustawy z dnia 7 listopada 1996 roku o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych Wojewódzka Biblioteka Publiczna znalazła się w gronie 16 bibliotek w Polsce uprawnionych do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego dokumentów piśmienniczych wydawanych w kraju.
1 kwietnia 1998 roku dyrektorem Książnicy został Jan Leończuk, który kierował biblioteką przez 18 lat. W latach 2016-2021 funkcję tę pełniła Jolanta Gadek. Od 04 maja 2021 dyrektorem Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku jest Beata Zadykowicz.
Od 7 marca 2000 roku Wojewódzka Biblioteka Publiczna zmieniła nazwę i obecnie służy swoim czytelnikom jako Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku. Książnica Podlaska jest samorządową instytucją kultury. Jej organizatorem jest Samorząd Województwa Podlaskiego. Pełni rolę biblioteki miejskiej (z siecią 16 filii bibliotecznych), powiatowej oraz wojewódzkiej. Biblioteka jest ośrodkiem informacji biblioteczno-bibliograficznej, organizuje obieg wypożyczeń międzybibliotecznych, przygotowuje bazy regionalne, opracowuje i publikuje Bibliografię województwa podlaskiego. Ze względu na bogate zbiory, liczące ponad 1 milion jednostek książek, czasopism, zbiorów specjalnych, Książnica stanowi ważny warsztat pracy naukowej i dydaktycznej. Prowadzi też działalność naukowo–badawczą, dokumentacyjną, wydawniczą. Każdego roku przygotowywanych jest od kilku do kilkunastu tomów, prezentujących dorobek twórczy autorów wywodzących się z regionu. Wydawana od 2002 roku Epea jest antologią poezji, prozy i innych dokonań literatury regionalnej. Gniazda słów w wersji polsko–białoruskiej prezentują dorobek artystyczny poetów Białostocczyzny i Grodzieńszczyzny. Nakładem biblioteki ukazują się dwa periodyki bibliotekarskie - Bibliotekarz Podlaski i Głos Bibliotek Publicznych Województwa Podlaskiego. 13 stycznia 2004 roku Książnica Podlaska przystąpiła do Konsorcjum Bibliotek Naukowych m. Białegostoku. Biblioteka aktywnie uczestniczy w budowaniu zasobów Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej digitalizując druki rzadkie i trudno dostępne, a wśród nich starodruki, druki XIX–wieczne, archiwalne czasopisma regionalne.
Książnica Podlaska jest miejscem wydarzeń ważnych dla rozwoju i promocji kultury. Organizowane są w niej liczne promocje książek, wykłady, spotkania literackie, wystawy. Przy Książnicy Podlaskiej działają Zarząd Okręgu oraz Zarząd Oddziału Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
Oprac. Teresa Kruszewska
Ze zbiorów Muzeum Podlaskiego (zdjęcia: 1, 2)
Autor zdj W. Paszkowski - fotografie z WUOZ w Białymstoku (zdjęcia: 3, 4, 5)
Bibliografia
Biblioteka Miejska ma głos, „Jedność Narodowa” 1945, nr 51, s. 4.
Dobroński Adam, Białystok. Historia miasta, Białystok 1998.
Krzyżanowski Julian, Gliński Antoni Józef, w: Polski słownik biograficzny, T. 8, Wrocław [i in.] 1990, s. 58-59.
Leśniak Krzysztof, Początki powojennej działalności Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białymstoku (1944-1946) w: Studia Podlaskie, T. 13, Białystok 2003, s. 167-182.
Malewski Władysław, Dwadzieścia lat działalności bibliotek publicznych Białostocczyzny, „Rocznik Białostocki”, T. 5, Białystok 1964, s. 307-320.
Mościcki Henryk, Białystok. Zarys historyczny, Białystok 1933.
Mościcki Henryk, Gliński Franciszek Ludwik Engelbert, w: Polski słownik biograficzny, T. 8, Wrocław [i in.] 1990, s. 60-61.
Sokół Zofia, Echeński Filip, w: Słownik pracowników książki polskiej. Suplement, Warszawa 1986, s. 52.
Śnieżko Aleksander, Gliński Franciszek Ludwik Engelbert, w: Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, s. 264.
Wilczewski Zenon, Dzieje Biblioteki Miejskiej w Białymstoku, „Jedność Narodowa” 1946, nr 47, s. 4.
Żurowska Renata, Dzikowski Mikołaj, w: Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, s. 198-199.